Antoni Zdanowski

---

Młodość

Antoni Zdanowski był synem Piotra oraz Marii, z domu Złotkowskiej. Uczył się w gimnazjum im. Rocha Kowalskiego w Warszawie, gdzie zdobywał nie tylko wiedzę, ale również polityczne zainteresowania. Podczas swojej edukacji, pod wpływem swojego szwagra, dołączył do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej, co znacząco wpłynęło na jego późniejsze działania.

Wybuch I wojny światowej zastał go w trakcie nauki, co wpłynęło na kształt jego losów. Zdecydował się wstąpić do Polskiej Organizacji Wojskowej, a kiedy w 1915 roku otrzymał powołanie do armii rosyjskiej, na polecenie POW nie stawił się do służby. Wkrótce potem został skierowany do Oddziału Lotnego POW, który był dowodzony przez Mariana Zyndram-Kościałkowskiego.

W dniach 6 lub 7 lipca 1915 roku został aresztowany podczas przenoszenia prasy niepodległościowej. Jego los na krótko związał się z Arsenalem, gdzie był więziony. Następnie spędził kilka miesięcy w szpitalu psychiatrycznym, symulując chorobę psychiczną, aby uniknąć poważniejszych konsekwencji. Ostatecznie aresztowany został wywieziony do więzienia w Twerze.

Uwolnienie przyniosła rewolucja lutowa 1917 roku, kiedy to Zdanowski opuścił więzienie i udał się do Sławiańska. W tym samym roku podjął decyzję o wstąpieniu do Polskiej Partii Socjalistycznej, co otworzyło przed nim nowe możliwości na polu politycznym. Uczestniczył również w pracach Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego na Ukrainie, które skupiało członków wszelkich organizacji socjalistycznych w tym kraju.

W owym czasie była to dla niego także okazja, aby zająć się redagowaniem pisma zjednoczenia, „Jedność Robotnicza”. W 1918 roku, po powrocie do Polski, Zdanowski rozpoczął swoją działalność w nielegalnym ruchu zawodowym, co miało duże znaczenie w kontekście kształtującej się sytuacji politycznej. Jego poglądy zostały wówczas pod wpływem rewolucyjnego syndykalizmu francuskiego, co miało wpływ na dalszy rozwój jego kariery politycznej.

W II Rzeczypospolitej

W latach 1919–1920 Antoni Zdanowski pełnił funkcję sekretarza, a od 1925 do 1939 roku był zastępcą sekretarza Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Współpracował z Tomaszem Arciszewskim, redagując w latach 1919–1921 pismo KCZZ o nazwie „Związkowiec”, natomiast w okresie od 1924 do 1939 roku był związany z miesięcznikiem „Robotniczy Przegląd Gospodarczy”. W latach 1926–1938 pełnił rolę sekretarza Związku Zawodowego Robotników i Robotnic Przemysłu Tytoniowego w Polsce, blisko współpracując z Zygmuntem Żuławskim.

W 1922 roku został aresztowany za swoje publikacje na łamach „Związkowca”, a wymiar sprawiedliwości skazał go na cztery lata ciężkiego więzienia, jednak był szybko zwolniony za kaucją. W 1921 roku był jednym z założycieli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i aktywnie uczestniczył w działalności Instytutu Gospodarstwa Społecznego.

Na XXII Kongresie Polskiej Partii Socjalistycznej w maju 1931 roku objął funkcję zastępcy członka Rady Naczelnej PPS. Z kolei od XXIII Kongresu PPS w lutym 1934 roku aż do wybuchu II wojny światowej był członkiem Rady Naczelnej. Dodatkowo, w latach 1931–1939, zasiadał w Warszawskim Okręgowym Komitecie Robotniczym PPS, a w lutym 1939 roku stał się członkiem egzekutywy WOKR. Zdanowski pełnił także funkcję sekretarza Rady Związków Zawodowych w Warszawie.

W lutym 1935 roku uczestniczył jako organizator w Warszawskiej Naradzie Robotniczej, która zgromadziła blisko pięciuset delegatów z różnych organizacji, w tym PPS, Bundu, Poalej-Syjon Lewica oraz Lewicy Związkowej. Podczas tego spotkania, na którym przemawiał również Henryk Ehrlich z Bundu, przyjęto ważny manifest, który postulował wprowadzenie sześciogodzinnego dnia pracy bez redukcji płacy, warunki dla zawarcia umów zbiorowych, zakaz zamykania fabryk oraz zapewnienia publicznych robot dla co najmniej 500 tysięcy osób, dostateczne zasiłki dla bezrobotnych i ubezpieczenia od choroby oraz inwalidztwa, a także obniżki czynszów dla mieszkań robotniczych o połowę oraz wstrzymanie eksmisji dla osób bezrobotnych.

W ramach swoich obowiązków jako delegat KCZZ, brał udział w posiedzeniach związkowej Międzynarodówki Amsterdamskiej. W kwietniu 1937 roku, wykorzystując swoją obecność na konferencji w Paryżu, razem z Wiktorem Alterem z Bundu, odwiedził Hiszpanię, gdzie spotkali się z przedstawicielami polskich oddziałów Brygad Międzynarodowych. Za tę wizytę zostali skrytykowani w krajowej prasie rządowej. Na VI Kongresie Związku Stowarzyszeń Zawodowych w październiku 1937 roku, Zdanowski zaproponował uchwałę wyrażającą wsparcie i deklarującą pomoc dla Republiki Hiszpańskiej. Przez ten czas stanowczo sprzeciwiał się współpracy związkowej z komunistami. Ponadto, od 1936 roku zasiadał w Centralnej Sekcji Spółdzielczej przy Zarządzie Głównym Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego.

Okres wojny i okupacji

W wrześniu 1939 roku Antoni Zdanowski opuścił Warszawę na radiowy apel płk. Romana Umiastowskiego, ale wkrótce po tym, wraz z innymi członkami Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), powrócił do stolicy. W czasie obrony Warszawy, począwszy od 10 września, brał udział jako członek Robotniczego Komitetu Pomocy Społecznej. Został oddelegowany przez PPS do działań w ramach oficjalnej struktury „Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej”, która kontynuowała swoją działalność nawet po wkroczeniu niemieckich wojsk do miasta.

W 1940 roku, dzięki czasowej zmianie okoliczności, udało mu się uniknąć aresztowania i wówczas ukrywał się w rejonie Ostrowca Świętokrzyskiego, posługując się fałszywym nazwiskiem Stanisław Kowalski. Tam podjął pracę jako lustrator w „Społem”. Niestety, Gestapo aresztowało jego żonę, co stanowiło tragiczny zwrot w ich życiu.

W okresie, gdy PPS-WRN (Polska Partia Socjalistyczna – WiN) działała na terenie Radomia i Ostrowca Świętokrzyskiego, Zdanowski pełnił istotną rolę nadzorując działania partii. Wspierał również tworzenie podziemnych struktur Komisji Centralnej Związków Zawodowych, co było kluczowe w walce z okupantem.

Od 1943 roku był członkiem Centralnego Kierownictwa Ruchu PPS-WRN, gdzie objął stanowisko szefa Centralnego Wydziału Zawodowego. W okresie powstania warszawskiego, od 4 sierpnia do 25 września 1944, Zdanowski redagował „Biuletyn IV Okręgu PPS i OW PPS Warszawa Północ”, który wychodził na Żoliborzu.

W powojennej Polsce

Na początku 1945 roku, Antoni Zdanowski znalazł się w nieprzyjemnej sytuacji, gdy w Koluszkach został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Mylnie wzięto go wtedy za Zygmunta Zarembę. W lipcu 1945 roku uczestniczył w zebraniu podziemnej Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej, gdzie aktywnie popierał postulat Zygmunta Żuławskiego o konieczności zjednoczenia z „lubelską” PPS. Po wygaśnięciu umowy dotyczącej tego połączenia, w październiku tego samego roku, był zaangażowany w zakładanie Komitetu Organizacyjnego Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej.

Mimo trudności, z jakimi się zmagał, Zdanowski w grudniu 1945 roku wstąpił indywidualnie do „lubelskiej” PPS, wraz z Zygmuntem Żuławskim. Dołączył do organizacji warszawskiej, współpracując z Stanisławem Garlickim, Marianem Nowickim oraz niemal dwustoma działaczami z PPS-WRN. W lutym 1946 roku został wybrany na członka Wojewódzkiego Komitetu PPS w Warszawie, gdzie miał piastować funkcję wiceprzewodniczącego, jednak wybory te zostały unieważnione.

W sierpniu 1946 roku, wraz z Zygmuntem Żuławskim, postanowili wystąpić z partii na znak protestu wobec łamania ustaleń przez kierownictwo „lubelskiej” PPS. Zdanowski, manifestując solidarność, także złożył swoją rezygnację. W grudniu tego samego roku został zgłoszony jako kandydat do Sejmu na „liście ludowo-robotniczej” w Warszawie, zajmując trzecie miejsce, za Stanisławem Mikołajczykiem oraz Stefanem Korbońskim. Niestety, został skreślony z listy wyborczej i 2 stycznia 1947 roku pozbawiono go biernego prawa wyborczego, co było spowodowane oskarżeniem o kolaborację z Niemcami.

Państwowa Komisja Wyborcza zarzuciła mu bowiem, że „kierownictwo WRN przeciwdziałało walce zbrojnej z okupantem”. Jego sytuacja stała się jeszcze trudniejsza, gdy później został zwolniony z pracy w ubezpieczalni społecznej. 4 lipca 1947 roku, Urząd Bezpieczeństwa ponownie aresztował Zdanowskiego, a podczas brutalnego śledztwa, na skutek ciężkiego zachorowania na gruźlicę, jego zdrowie znacznie się pogorszyło.

3 stycznia 1948 roku, Wojskowy Sąd Rejonowy, kierowany przez sędziego Jana Hryckowiana, zdecydował o przedłużeniu śledztwa do kwietnia 1948. Dopiero stwierdzenie lekarzy, że dalszy pobyt w areszcie zagraża życiu Zdanowskiego, doprowadziło do zmiany na obowiązek meldowania się w MBP. Po tej decyzji, płk Józef Różański poinformował żonę Zdanowskiego o jego zwolnieniu. Został on wypuszczony 17 stycznia 1948 roku w stanie krytycznym.

Po przewiezieniu do domu, Zdanowski nieprzytomny zmarł dwa dni później. Jak później relacjonował Zygmunt Zaremba:

Bezpieka wypuściła ze swych rak więźnia już dogorywającego. Oddała rodzinie – Zdanowskiego nieprzytomnego, zwalczającego w malignie upiora, który go dręczył. Wykrzykiwał wciąż: Nie! Nie! Nie znałem nie wiem (…) Umarł po paru dniach. Jego śmierć męczeńska stała się symbolem rzeczywistości polskiej i losów polskiego ruchu robotniczego.

Antoni Zdanowski odszedł z tego świata 19 stycznia 1948 roku w swoim mieszkaniu przy ulicy Koszykowej 45. Jego pogrzeb miał miejsce na cmentarzu Powązkowskim, gdzie w obecności jedynie najbliższej rodziny odbyła się ta smutna ceremonia. Nie zezwolono na ogłaszanie nekrologów. Pochowano go w kwaterze 241, rząd 2, grób szósty.

Niektóre publikacje

Antoni Zdanowski to autor wielu znaczących publikacji, które wciąż są badane i analizowane w kontekście historii społecznej i politycznej. Poniżej przedstawiamy wybrane jego prace:

• „Jedność i niezależność związków zawodowych”, Warszawa 1935,
• „Warunki mieszkaniowe robotników w okresie kryzysu i bezrobocia”, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1936,
• „Mieszkania kolejarzy warsztatowców węzła warszawskiego”, Biblioteka Polskiego Towarzystwa Reformy Mieszkaniowej, Warszawa 1937,
• „Hiszpania – kraj – ludzie – wojna domowa”, Warszawa 1937.

---

Oceń: Antoni Zdanowski

---